Dit is mijn minst ironische boek", zegt Koen Peeters (°1959), de schrijver die nochtans steeds een zekere speelsheid heeft gecultiveerd. Op tafel liggen zijn bruine aantekenschriften, die de voorbije drie jaar als een reservoir zijn volgestroomd. "Ik verzamelde de banaalste details over Rwanda. Kijk, hier heb je hun spreekwoorden of de kleuren van hun koeien. En de tekening van een jongetje dat op de schoot van zijn grootvader in mijn schriftje zat te kriebelen. Prachtig!"

Deze roman is onmiskenbaar met hartenbloed én begeestering geschreven. Meer dan tachtig gesprekken, dagen en nachten in bibliotheken en twee reizen naar Rwanda leverden Peeters de voedingsbodem voor een complexe maar ook uiterst heldere en meeslepende roman over de recente Rwandese geschiedenis. Toch laat deze verhalenkrans over het door de genocide van 1994 eeuwig gehavende land geen sombere indruk na. Duizend heuvels is een persoonlijke, fragmentarische roman op het snijvlak van fictie en non-fictie en past wonderwel in een internationale trend, waarin auteurs als Laurent Binet (met HHhH) de historische romanvorm oprekken én hem nieuw lezen inblazen. "Aan het eind van mijn carrière wil ik vijftien boeken op de teller hebben. Dit is het elfde, ik heb er dus nog vier te gaan. Na Grote Europese roman, waarin ik een heel continent overspande, keerde ik met De bloemen terug naar mijn roots in de Kempen. Nu richt ik mij weer op de wereld, naar Afrika. Die beweging heb ik nodig. En ik beken: ik bezondig me vaak aan plaatsfetisjisme. Ik capteer de geesten die er hangen en begin te vertellen."

Waarom een dergelijke ambitieuze roman over Rwanda, die Belgische ex-kolonie met zo'n pijnlijk verleden?

"Er is niets mis met ambitieuze boeken. Meer zelfs: daar is steeds meer behoefte aan. Er zijn al genoeg boeken over huis-, tuin- en keukenkwesties die je alleen leest om goed te slapen. We zijn toch slimmer dan dat? Als je deze roman dichtslaat, moet je meteen naar Rwanda willen afreizen. Ik wil de lezer deelgenoot maken van de betovering die ik heb beleefd."

Heeft David Van Reybroucks Congo je geïnspireerd?

"Nee, want ik was al een poos met dit boek bezig toen Congo verscheen. Het ging haast geruisloos. Ooit studeerde ik antropologie, op een zwelgende manier. Antropologie maakt de student wijs dat je de wereld kunt begrijpen. Je bespiedt rituelen en krijgt de illusie dat je snapt hoe de mens zich gedraagt. Via mijn vroegere professor Renaat Devisch kwam ik uit bij Rwanda. Hij bezorgde me vijf namen van mensen die ik zeker moest spreken: een antropoloog in Gent, een witte pater, iemand die werkte rond post-genocidetrauma's en twee namen in Rwanda. Spoedig dijde dat lijstje uit tot tachtig namen. Er was geen weg meer terug."

Duizend heuvels is doordrongen van research én van de hartenklop van het land.

"Ik wens het iedereen toe: spreken met iemand die een expert is in het genie van een bepaalde cultuur. Dergelijke intense gesprekken heb ik nooit eerder meegemaakt. Zo adopteer je stilaan in je hoofd een compleet land. Geloof me: Rwanda heeft een heel rijke cultuur. De taal is uitermate intelligent en complex, ze zijn er trouwens trots op dat hun taal zo moeilijk is door tussenvoegsels, achtervoegsels én voorvoegsels. Dankbaar voor een schrijver, natuurlijk. En het is bovenal een prachtig land, Toscane in het kwadraat, met gastvrije mensen."

Je bezingt inderdaad voortdurend de schoonheid van Rwanda. Bijvoorbeeld bij hun eenvoudige biezen mandjes.

"Ik ben blij dat je dat zegt omdat ik vooral geen gruwelijk, traumatisch boek wou schrijven, dat was te gemakkelijk. Die mandjes zijn exemplarisch. Ze zijn voorzien van sobere en abstracte motieven, die niets met godsdienst hebben te maken en eigenlijk atypisch zijn voor Afrika. Maar ze passen in de Rwandese visie op de werkelijkheid: die is mooi genoeg, vinden ze, we hoeven ze niet te verfraaien. Referenties van schoonheid zijn er bijvoorbeeld de gladde huid van een vrouw die geen enkel litteken vertoont. Of ze specialiseren zich in mooi gefokt vee."

Wanneer kreeg je uiteindelijk het raamwerk van dit boek te pakken?

"De vorm drong zich vanzelf op: vijf hoofdstukken met vijf verhalen die in elkaar overvloeien, symbolisch voor minstens vijf waarheden over Rwanda. Naast al die gesprekken en die lectuur spendeerde ik veel tijd in bibliotheken, zoals het museum van Midden-Afrika in Tervuren, waar 125.000 boeken staan over de Grote Meren. Ik heb zelfs gevraagd of ik er mocht overnachten, zo gedreven was ik. Alles kwam terecht in schriftjes en geleidelijk aan deelde ik ook mijn expeditie met de Rwandezen. Die waren geïntrigeerd door die Belg die zo gefascineerd was door hun land. En plots rees het besef: hoe meer je er met je neus op zit, hoe minder je weet, ook die getuigenissen zijn vaak onbetrouwbaar. De waarheid valt niet te achterhalen, maar is iets dat wij samen op tafel leggen. Maar pas op, soms werd ik flagrant belogen."

Je praatte ook met gevluchte vooraanstaande Rwandezen die een onfris aandeel hadden tijdens de genocide.

"Soms had ik de neiging om na zo'n gesprek te douchen, omdat ik me zo vuil voelde dat ik geen weerwerk had gegeven. Omdat ik meeging in hun scheve en kwaadaardige waarheid. In Brussel zijn er Rwandezen uit de entourage van de toenmalige president Habyarimana die in 1994 halsoverkop zijn aangekomen en mij bizarre verhalen opdisten. Toch vond ik het goed om niet met hen te discussiëren. Je krijgt het anders niet zo zuiver op papier."

Hoe bouwde je het vertrouwen dan op?

"Op een bepaald moment raakte ik geïntrigeerd door de oude Tutsipriester Alexis Kagame (1912-1981). Die dichter, filosoof en linguïst bleek de ware emanatie van de Rwandese cultuur, elke Rwandees kent hem of heeft hem zogezegd ontmoet. Dat bood ingangen om gesprekken aan te knopen, ook bij de witte paters die Rwanda destijds gekerstend hadden. Ze staan er immers voor bekend dat ze niet graag praten omdat hun erfenis zo complex is. Maar Alexis Kagame weekte van alles los. Zo werd hij een van de sleutelfiguren van de roman."

In het eerste verhaal voer je de Vlaming Louis op, die terugkerende, bijna magisch-realistische dromen heeft over Rwanda. Hij voelt zich langzaam een zwarte worden. Tegelijk maak je daar op onderkoelde toon de politieke geschiedenis concreet.

"Louis is geïnspireerd door het leven van Lode van Pée, die op zijn achttiende als backpacker naar Rwanda gaat, daar een hut ziet en besluit om architect te worden. Hij is zo overweldigd door de schoonheid van het land dat hij er levenslang aan de slag blijft. Je kunt in deze rationele wereld wel degelijk betoverd raken door voorwerpen, als zijn het fetisjen. Dat merkte ik ook toen ik een paar jaar geleden de Turkse Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk mocht rondleiden in het museum van Tervuren. Toen hij het dagboek van ontdekkingsreiziger Stanley onder ogen kreeg, zag ik hoe een object een mens kan betoveren."

Niettemin hangt de genocide van 1994 als een slagschaduw over de roman. Hoe schat je de westerse verantwoordelijkheid in?

"De blanke mens heeft de Rwandees toen ongelooflijk in de steek gelaten, met als exponent Willy Claes. Hij heeft mee veroorzaakt dat er zoveel troepen halsoverkop zijn weggetrokken, omdat het zogezegd om stammentwisten en primitieven ging, een idee dat is versterkt door bepaalde Belgische journalisten. Als wij duizend para's hadden gestuurd, was er wellicht geen genocide geweest. Er was misschien iets anders gebeurd. Want 800.000 man doden in honderd dagen, daar moet je je ongelooflijk voor haasten. Voor zo'n slachting hadden de nazi's treinen en concentratiekampen in onherbergzame gebieden nodig."

En de impact van het katholicisme?

"Was Rwanda niet gekerstend, dan hadden ze de genocide allicht niet doorgemaakt. Dat zeggen sommigen althans. Feit is dat we hen opgevoed hebben tot gehoorzaamheid. De kerk is niet dapper geweest. Wist je dat tot 1994 de kerk de belangrijkste werkgever van het land was? Alle middelbare scholen waren in haar handen. De aartsbisschop stond heel dicht bij de president. Ze waren heel erg verkleefd met de macht. Dat loopt vroeg of laat slecht af."

Geen wonder dat je regelmatig 'de bedruktheid in het alledaagse leven' benadrukt.

"Rwandezen verschillen als water en vuur van Congolezen. Rwanda is een cultuur van afstand houden. De emoties laat je in je buik, de tong zwijgt. Duizend heuvels gaat over de taal die dingen verbergt, die maakt dat we toch goed met elkaar kunnen leven. 'Ons probleem kan niet verdwijnen, maar wel veranderen. Onze conclusie is dat we geen conclusie trekken', zo hoorde ik soms. 'Je denkt dat je je honger stilt, maar je wekt hem op' is nog zo'n Rwandees spreekwoord.."

Leidt dat niet tot een cultuur van de verdringing?

"Misschien. Toch zal het je als samenleving maar overkomen dat in honderd dagen 800.000 Tutsi's en gematigde Hutu's vermoord worden door je nabije omgeving. Nu houden ze het enigszins leefbaar door er op een zorgvuldige, hoffelijke en volgens sommigen leugenachtige wijze mee om te gaan. Je vraagt bijvoorbeeld beter niet aan een Rwandees of iemand Hutu of Tutsi is. Meestal blijkt in de loop van het gesprek wel hoe het zit. Er zijn veel antropologen die de fysieke kenmerken van Hutu's en Tutsi's hebben proberen te vatten. Genetisch is het klinkklare onzin, het is vooral een sociaal verschil. De Rwandezen weten het van elkaar, omdat ze elkaars geschiedenis kennen."

Tegelijk geef je de Rwandezen een groot zelfbewustzijn mee, al merk je ook hoe ze pendelen tussen wraak en verzoening.

"Ik probeer ze vooral in hun waarde te laten. Het is gemakkelijk om vanuit België te zeggen dat de toestand er wéér zal ontploffen en er wéér een nieuwe slachtpartij komt. De Rwandezen staan daar zeer huiverachtig tegenover: pas op voor gifmengers, leugenaars en voorspellers, luidt het spreekwoord. Dat zelfs onze politieke wetenschappers dat doen, vind ik eigenaardig. In een laboratorium kun je proberen uit te vissen wat een bepaalde chemische cocktail veroorzaakt, maar doe dat toch niet met een land! Al besef ik dat Rwanda onder Paul Kagame, die de genocide kon stopzetten, een verlichte dictatuur is. Hun verkiezingen zijn er enkel omdat het Westen hen dat vraagt, meer niet. Maar hebben ze wel een keuze? Echte politieke verandering kan er maar komen door duurzamere ingrepen."

Een op de twee Rwandezen is jonger dan twintig jaar. Je laat doorschemeren dat daar veel hoopvols ligt.

"Het is te bewonderen dat ze al zestien jaar vreedzaam met elkaar omgaan. En de veerkracht van de bevolking is onwaarschijnlijk. Ze heeft zichzelf geregenereerd, dat is haar verlossing. 'Elke keer als er een kind wordt geboren, is er een kans om de wereld te herscheppen en te veranderen', zegt filosofe Hannah Arendt. Dat is een fundamentele waarheid. Ik bewonder de manier waarop Rwanda zijn fierheid heeft hervonden."

Koen Peeters, Duizend heuvels, De Bezige Bij, 288 p., 19,95 euro

Verberg tekst

Deels is het een geschiedenisboek, deels een reportage, deels een antropologische studie, en de som is een roman. Zo maakt Koen Peeters in Duizend heuvels tientallen reëel bestaande mensen tot romanpersonages, al is de tekst die ze meekrijgen waar mogelijk toch geautoriseerd. De fictie zit in de vijf boeken, de vijf vertelwijzen en combinaties waarmee Peeters de roman heeft opgebouwd om greep te krijgen op Rwanda en Rwandezen en op de schaduw van de genocide van 1994.

Al is 'greep krijgen' veel gezegd. Peeters evoceert meer dan hij poneert. Dat is wat de roman ook wil doen: een universum creëren waarin concrete mensen in al hun ambivalenties aanwezig kunnen zijn. Peeters' achtergrondkennis is indrukwekkend. Het is een grote verdienste dat ze de tekst niet overwoekert. Ook daarin heeft hij van de Rwandezen geleerd: zwijgen en verhullen zeggen soms meer dan spreken. En daarin helpt de literatuur.

Van Peeters' gebruikelijke ironie is in dit boek niet veel te merken. Toch hanteert hij een lichte, fantasierijke toets, die de tragedie niet minimaliseert, maar er net via de menselijke dimensie perspectief in brengt. Het resultaat is een rijke, subtiele en aangrijpende roman vol mededogen. Vrijblijvend is hij allerminst. Hij zal ongetwijfeld een plaats krijgen in de discussies die ook in België nog altijd rond Rwanda bestaan. Al was het maar vanwege de perceptie van het huidige Rwandese regime, die sommigen te mild zullen vinden.

KOEN PEETERS

Duizend heuvels.

De Bezige Bij Antwerpen,

296 blz., 19,95 ?.

(mr) ■

Verberg tekst

Koen Peeters , De Bezige Bij Antwerpen, 296 blz., euro 19,95.

Dat Koen Peeters ooit nog in Afrika zou belanden, lag voor de hand. Met zijn interesse in ons Belgische verleden en zijn antropologische blik kon hij niet langer bij Brussel of zelfs Europa blijven hangen, om maar een paar onderwerpen van zijn recentste boeken te noemen. Hij snakte naar het echte werk en met de roman Duizend heuvels heeft hij dat geleverd. Een roman? Jawel, maar dan wel een speciale, want als je over Rwanda wil schrijven, moet je eerst en vooral heel wat stereotype beelden uit de weg ruimen en dat betekent bakken vol informatie over je lezers uitstorten. Peeters praatte urenlang met Rwandezen, Witte Paters en antropologen, en dat merk je.

Het boek laveert dus ergens tussen geschiedenis, documentaire en roman, zonder dat deze drie elkaar in de flanken bijten. In een eerste deel gaat Peeters dieper in op het verleden van Rwanda, het land dat in tegenstelling tot de meeste Afrikaanse naties geen koloniale constructie is. Zo krijgt Peeters van een Witte Pater te horen dat een Rwandees niet echt onder de indruk was van het Belgische koningshuis met zijn - op dat moment - dynastieke lijn van drie koningen. 'Wij zijn aan onze zevenentwintigste toe', zei de man met een licht dedain in de stem. Ook de mythe dat Rwanda oorspronkelijk door landbouwers - Hutu's - werd bewoond en dat de rondtrekkende koeienherders - Tutsi's - een paar eeuwen geleden de grens oversijpelden en de macht overnamen, blijkt op niets te berusten. Tweeduizend jaar geleden leefden er al Hutu's en Tutsi's in Rwanda en het onderscheid tussen de twee was niet zo duidelijk. Dat werd in feite pas beslecht door de koloniale overheerser die eerst de kant van de Tutsi's koos, maar in de jaren vijftig opeens hun aloude macht ongedaan maakte door het bestuur van het land aan de Hutu's over te dragen. Wellicht goed bedoeld aangezien de Hutu's een grote meerderheid vormden, maar voor de stabiliteit van het land was het nefast. En zo benadrukt Peeters meer dan eens de onbedoelde gevolgen van de kolonisten. De Witte Paters wilden het goede doen, daar is hij van overtuigd, alleen gedroegen ze zich nogal eens als een olifant in een porseleinwinkel.

Naast een roman over de wijze waarop je na een genocide met kwesties als schuld en boete kunt omspringen, is Duizend heuvels ook een filosofische zoektocht naar wat waarheid is en hoe die gevonden kan worden. Hutu's, Tutsi's, Witte Paters, antropologen en Brusselse bannelingen vertellen allemaal hun verhaal, en die verhalen botsen nogal eens, net zoals de koloniale visie op de Rwandese, vooral literaire cultuur - Rwandezen maakten geen maskers, maar reciteerden wel ellenlange gedichten die het midden hielden tussen mythologie en geschiedschrijving - en die van de Rwandezen zelf. En Peeters geeft geen antwoorden, of juist wel, want dat er geen eensluidende waarheid is, is óók een antwoord. Dat kan voor ons westerlingen moeilijk te aanvaarden zijn. Wij willen onzekerheden uit de weg ruimen en de logica laten werken, maar soms levert die logica niet de beste resultaten op. En in die zin is Duizend heuvels een leerzaam boek, dat evenveel vertelt over Rwanda als over onszelf.

Verberg tekst

Waarom is 'Duizend heuvels' een roman geworden en geen non-fictie?

KOEN PEETERS: Omdat een roman bij uitstek geschikt is om meerdere realiteiten of waarheden weer te geven. Het Kinyarwanda, de traditionele taal van de Rwandezen, heeft geen woord voor 'roman'. Zij kennen dat fenomeen gewoon niet. Er worden alleen geschiedenissen geschreven, en dat vind ik typerend voor het land waar vele waarheden constant met elkaar in gevecht zijn.

Heb je een verklaring voor het plotse uitbreken van die genocide in 1994?

PEETERS: Ze draaide niet om stammentwisten, maar wel om etniciteit en daardoor was ze sterk te vergelijken met wat er in de Balkan is gebeurd. Ik sprak ooit een Duitse ngo'er die beweerde dat Rwandezen een bloeddorstig volk zijn, voorbestemd om elkaar uit te moorden. De Witte Paters zeiden veelal dat ze niet begrepen hoe zulke zachtaardige mensen opeens tot zoiets wreeds in staat waren. Antropologen beweren dan weer dat volkeren die veel met koeien omgaan van het rustige type zijn omdat schichtige mensen de dieren afschrikken. De bevolkingsdruk wordt ook wel eens genoemd, en die is inderdaad groot, maar alleen daarom sla je elkaar het hoofd nog niet in. Er wordt zo veel gezegd, maar dat Rwandezen voor de genocide voorbestemd zijn, is onzin.

Bood de gacaca of openbare volksrechtspraak een oplossing voor de daders en de slachtoffers van de genocide?

PEETERS: Recht moet geschieden, dat is zeker, maar de gacaca's waren al te zeer op een westerse vorm van rechtspraak gebaseerd. Als de waarheid aan het licht komt, kan er recht geschieden, denken wij, maar uit de Rwandese praktijk bleek dat het op tafel gooien van de waarheid zo veel kwetsuren maakte dat dit onmogelijk de goede oplossing kon zijn. Voor Rwandezen is ubupfura heel belangrijk, de manier om met elkaar te leven en afstand te houden. Hoe reageer je op de vrouw wier man je gezin heeft uitgemoord en daarvoor nu in de gevangenis zit? Hoe kun je verdergaan met leven wetende dat het verleden niet hersteld kan worden? Door hoffelijk te zijn, maar je emoties niet te uiten.

(M.V.) ■

Verberg tekst

Duizend heuvels gaat over Rwanda. Hoofdstuk een vertelt over Louis, een architect die droomt over de Rwandese taal en cultuur. In dromenland reist hij naar Rwanda en bouwt daar in 1985 het museum van Butare, dat met een uitgebreide collectie dagelijkse objecten de Rwandese cultuur in kaart brengt. De blik van de blanke is blijkbaar nodig om de rijkdom van de gewone dingen aan de gewone Rwandees te tonen.
Algemener gaat het hier om de blik van de antropoloog, die toegelicht wordt in hoofdstuk twee. De ik-figuur is een verzamelaar die geïnteresseerd raakt in de Rwandese geschiedenis, vooral in Alexis Kagame, dichter, priester en eerste geschiedschrijver van Rwanda. Zijn onderzoek duurt honderd dagen en leidt naar een cassette waarop Kagame zijn levensverhaal vertelt. In hoofdstuk drie krijgt de lezer de cassette te horen: in de ik-vorm vertelt Kagame zijn leven en zo de geschiedenis van Rwanda. Niet alles is even duidelijk en zijn geschiedschrijving lijkt erg veel op poëzie.
In hoofdstuk vier zit de ik-verteller van hoofdstuk twee met de jonge Rwandees Samuel in een vliegtuig naar Rwanda. De jongen vertelt over zijn gesprekken met de Witte Paters die vroeger in Rwanda instonden voor de missionering. Zij hielpen uit gehoorzaamheid mee aan de strikte raciale scheiding. Net als Kagame vertellen de paters tegelijkertijd hun eigen leven en de Rwandese geschiedenis. Ook zij verbergen veel, je moet tussen de regels kunnen lezen.
Hoe Samuels leven in dit alles past, wordt duidelijk in het laatste hoofdstuk. De ik-verteller houdt een dagboek bij van hun vijftiendaagse bezoek aan Rwanda. Opnieuw wordt de grote geschiedenis met de kleine gecombineerd. Eerst ziet de lezer hoe de verschillende groepen in Rwanda het trauma van 1994 proberen te verwerken. Er is niet één strategie, maar een waaier van verwerkingsprocessen. De dertiende dag reist de verteller met Samuel naar diens geboortedorp. Daar staat de moordenaar van Samuels familie terecht. In een emotionele scène probeert Samuel te begrijpen hoe dat kon gebeuren; hij weigert de moordenaar vergiffenis. Er komt geen catharsis, maar, zegt Samuel, ‘ik voel me wel meer Rwandees nu’.
Duizend heuvels staat op het snijpunt van literatuur, geschiedenis en antropologie. In het dankwoord legt Peeters gedeeltelijk uit waar de werkelijkheid achter de fictie zit. De roman getuigt van zijn opvatting die de waarheid zoekt in de gelijktijdigheid van vele perspectieven, tijden en waarheden. Rwanda staat op vele manieren symbool voor deze mix. Niet alleen zijn de drie bevolkingsgroepen in werkelijkheid met elkaar vermengd, en niet alleen is het Rwandese heden vol van het verleden, ook de taal en de cultuur zijn een grote smeltkroes.
De vijf hoofdstukken vormen één groot geheel, onder meer omdat ze dezelfde figuren, gebeurtenissen en symbolen ten tonele voeren, maar tegelijkertijd verschillen ze in talloze kleine en grote dingen. Een ambitieus en actueel boek, dat afziet van de eendimensionale journalistieke weergave van de realiteit, en zijn heil zoekt in de omcirkeling, de suggestie en de meerstemmigheid.
 
(Dit is een abstract van een artikel van Bart Vervaeck. De volledige tekst is verschenen in De Leeswolf 6 2012.)
[Bart Vervaeck] Verberg tekst

'Elk losgerukt citaat is onwaar', zegt Koen Peeters in zijn dankwoord bij deze roman. Maar is dit boek wel echt een roman? Peeters won de Bordewijkprijs 2010 met zijn vorige roman 'De Bloemen' en weet dus hoe hij een goed verhaal moet componeren. Het beginhoofdstuk introduceert Rwanda, het land van duizend heuvels, gezien door de ogen van de jonge Louis. Dan volgt een mooi hoofdstuk over de in België aanwezige kennis over Rwanda, met een rondgang langs onderzoekers, Witte Paters en een taxichauffeur. In deel 3 vertelt de Rwandese geleerde Alexis Kagame zijn interessante levensverhaal. In het volgende hoofdstuk vertelt Samuel, een vluchteling uit Rwanda, over de slachting in 1994 waarbij hij zijn familie verloor. In het laatste hoofdstuk gaat Samuel met de hoofdpersoon mee naar Rwanda. Daar maken ze een gacaca mee: lokale rechtspraak probeert de moordpartijen een plaats te geven. Peeters slaagt er in deze gefragmenteerde roman in om een mooi veelzijdig beeld van Rwanda te geven. De poëtische vorm wordt ondersteund met veel typerende Rwandese raadsels en vergelijkingen. Kleine druk. Verberg tekst